Pezeşkiyan analizi İran kafesi**

İran’ın değişim umudu Pezeşkiyan

Batı ile müzakerelere dönmeyi ve İran’ı “kafesinden kurtarmayı” vaat eden kalp cerrahı seçimi kazanınca bazı kadınlar rejimin katı kıyafet yönetmeliği yürürlükten kaldırılmışçasına sokaklara döküldü

İran seçimlerinde Pezeşkiyan taraftarlarının “uygunsuz” olarak nitelendirilen başörtüsüyle ve zafer işareti yaparak oy kullandıkları gözlendi. -GETTY IMAGES

Rejimin meşruiyetini yeniden kazanıp kazanamayacağı da büyük ölçüde dizginleri cumhurbaşkanına ne kadar bırakacağına bağlı. Mollalar ondan çok daha güçlü siyasetçileri yendi fakat Pezeşkiyan’ın da eli boş değil

Bundan daha açık bir değişim çığlığı olamazdı. İran’da 5 Temmuz’da yapılan cumhurbaşkanlığı seçimlerinde 16.4 milyon İranlı, Batı ile müzakereleri ve kadınların istedikleri gibi giyinme hakkını savunan reform yanlısı kalp cerrahı Mesud Pezeşkiyan’ı seçti.

Buna karşılık 13.5 milyon İranlı da “Batılı düşmanlarla” yüzleşmeyi, İran’ın muhafazakar kurallarının uygulanmasını ve sistemin olduğu gibi korunmasını savunan sertlik yanlısı Said Celili’ye oy verdi. Rejim yanlıları bile Celili’nin verdiği mesajdan şüphe duydu. Celili, 2021’de cumhurbaşkanlığına aday olan iki sertlik yanlısından 8 milyon daha az oy aldı.

Sert geçen televizyon tartışmalarında Pezeşkiyan, Amerika ile yaptırımları kaldıracak, böylece İran’ı “kafesinden” kurtaracak müzakereler yapılması çağrısında bulunmuştu.

Boykot mu sandık mı tartışması

Ona “İran ghafas nist” yani “İran kafeste değil” diye karşılık veren Celili ise İran ve vekil kuvvetlerinin İsrail’e attığı füzelerin zaten İran’ın özgürlüğüne kavuştuğunu kanıtladığı görüşünde ısrar etti.

İki adayın çatışan vizyonları, sokaklarda da hararetli tartışmalara yol açtı: Teokratik sistemi boykot etmek mi gerekiyordu yoksa muhtemel bir Celili yönetimi altında Talibanlaşma ve Batı ile gerginliğin tırmanışını durdurmak için oy vermek mi? İranlılar her ikisini de yaptı.

Reformcuyu seçmeye yetecek kadar yüksek oranda oy verdiler. (Pezeşkiyan ikinci turda ilk tura kıyasla 8 milyon daha fazla oy aldı).

Ancak seçmenlerin yüzde 50’sinden biraz azının sandığa gittiği ülkede halk sisteme olan güvenini kaybettiği mesajını da vermiş oldu. Eski siyasi mahkum Farhad Meysami’nin sosyal medyadaki şu paylaşımı geniş yankı uyandırdı:“Pezeşkiyan’a oy verenler de vermeyenler de sivil itaatsizlik gösteren bir ekiptendir.”

Hamaney tavır alamadı

Geçmişte olsa, İran’ın giderek diktatörleşen dini lideri Ayetullah Ali Hamaney, ne olursa olsun sertlik yanlısı adayı desteklemeye devam ederdi. Daha önceki seçimlerde reformculara karşı hile yapmış, bağımsız düşünen cumhurbaşkanlarını kuklaya dönüştürmüş ve muhalifleri tutuklatmış ya da kurşuna dizdirmişti. Ancak İslam cumhuriyetinin derin ekonomik sıkıntısıyla daha da şiddetlenen halk memnuniyetsizliğinin boyutu bugün o kadar büyük ki artık yükselen seslere kulak verdiğini göstermeye çalışıyor. Seçim öncesi yaptığı bir açıklamada “Söylediklerinizi duyuyoruz” dedi.

Sertlik yanlılarının dünya görüşünü büyük ölçüde paylaşıyor olsa da ülkeyi bir çıkmaz sokağa sürüklediklerinin farkında gibi. Bir başka sertlik yanlısı olan eski cumhurbaşkanı Ebrahim Raisi geçen mayıs ayında helikopter kazasında ölünce Hamaney gözyaşı dökmedi. 85 yaşındaki dini lider, kendi halefinin seçilmesinden önce sert bir yaklaşımdan kaçınmanın rejime bir miktar destek sağlayabileceği sonucuna varmış olmalı. (Bu koltuğun adaylarından biri de kendi oğlu Mücteba.)

Kıyafet yasağı kalkmış gibiydi

Rejimin halk nezdindeki meşruiyetini yeniden kazanıp kazanamayacağı büyük ölçüde dizginleri Pezeşkiyan’a ne kadar bırakacağına bağlı. Onun zaferini bekleyen kadınlar ve erkekler, rejimin katı kıyafet yönetmeliği çoktan yürürlükten kaldırılmışçasına sokaklara döküldü. Sonuç, 2022 yılında peçesi açık bulunduğu için gözaltına alınan genç bir kadının ölümünün ardından “kadın, yaşam, özgürlük” sloganıyla ortaya çıkan sivil haklar hareketinin zaferi olarak görüldü. Pezeşkiyan’ın destekçileri, kadınları İran’ın erkek egemen sisteminde üst düzey pozisyonlara atamasını bekliyor. Bu kadınlar arasında yeni cumhurbaşkanının sözcüsü eski siyasi mahkum Azar Mansuri de var.

Arka sıralardan bir milletvekiliydi

Ancak muhafazakarlar ahlak timlerini yeniden sokaklara salarsa Pezeşkiyan kadınları koruyamaz. Ayrıca silahlı kuvvetler ve güvenlik güçleri, devlet medyası, din adamları, yargı ve parlamento da dahil olmak üzere İran’ın iktidar aparatlarının büyük kısmını kontrol eden sertlik yanlılarına karşı kendini savunmakta zorlanacaktır. Marjinal bir figür olan Pezeşkiyan’dan çok daha önemli siyasetçileri yenilgiye uğrattılar. Fars egemenliğindeki ülkenin kuzeybatı vilayetlerinden Azeri ve Kürt kökenli biri isim olan Pezeşkiyan, en son 20 yıl önce sağlık bakanı olarak kabinede görev almıştı. O zamandan beri de arka sıralarda yer alan bir milletvekiliydi. Hamaney ile seçmenleri arasında sıkışan Pezeşkiyan, dini lideri seçmek zorunda kalabilir.

Vekil kuvvetleri geri çekebilir mi?

Pezeşkiyan’ın seçilmesi, İran ekonomisine bir nefes aldırdı ve riyalin dolar karşısındaki büyük düşüşünü durdurdu. Ancak bu rahatlamanın bir düzelmeye dönüşmesi için yaptırımların hafifletilmesi gerekecek ki bu da ancak Amerika ile ilişkilerin iyileşmesiyle mümkün olabilir. Bu da İran’ın Gazze, Lübnan, Irak ve Kızıldeniz ile Hint Okyanusu’ndaki nakliye hatlarında Amerika ve İsrail dahil müttefikleriyle savaşan vekil kuvvetler ağını geri çekmesini gerektirecektir.

En önemlisi de bölgesel bir savaşı önlemesi gerekiyor. Ancak vekalet ağını Pezeşkiyan değil, rejimin muhafız birliği olan İslam Devrim Muhafızları Ordusu yönetiyor. Yeni cumhurbaşkanı en iyi ihtimalle gerilimi düşürmeleri karşılığında Batı’ya Hamaney ve Devrim Muhafızları’nın daha dostane bir yüzünü göstermesini vaat edebilir.

ABD seçimine bağlı

Pezeşkiyan da İran’ın 2015 yılında Amerika ve diğer küresel güçlerle vardığı ve üç yıl sonra Trump yönetiminin İran’a “azami baskı” uygulamak için terk ettiği nükleer anlaşmayı yeniden canlandırarak yaptırımları hafifletmeyi umduğunu söylüyor.

Yeni bir anlaşma yapılmasının önde gelen savunucularını kendi tarafına çekti. İran’ın eski dışişleri bakanı ve baş müzakerecisi Cevad Zarif seçim kampanyası yöneticisi olarak görev yaptı. Ancak Hamaney görev süresi bitmekte olan bir Amerikan yönetimiyle, yerine geçebilecek Trump yönetimininin tekrar bozabileceği bir anlaşmayı müzakere etmekten kaçınacaktır.

Pezeşkiyan elinde bu kadar az koz varken halkın beklentilerini karşılamakta zorlanacaktır. Rejim gücü ile halk gücü arasında süregelen çekişme onun dönemine damgasını vuracaktır. Yine de onu kurtaracak bir güç olabilir: Pezeşkiyan’ın İranlıların nezdinde en azından bir kredisi var.

Cumhurbaşkanının Hamaney’e ihtiyacı olabilir fakat Hamaney’in de halkı belli bir mesafede tutabilmek için cumhurbaşkanına en az o kadar ihtiyacı var. Tahran’ın dış mahallelerinden cumhurbaşkanına oy veren bir çiftçi şöyle diyor: “Pezeşkiyan İran’ın kafesini açamazsa bu küçük umut penceresi de sonsuza dek kapanacak.”

Kaynak: Oksijen , Economist